Integracja sensoryczna jest procesem neurobiologicznym, dzięki któremu wrażenia sensoryczne (zmysłowe) płynące z otoczenia i własnego ciała zostają przetworzone i użyte w celowym działaniu. Zmysły dostarczają informacji z całego ciała i otoczenia wokół nas, a mózg je rejestruje, segreguje i przetwarza. Jeśli prawidłowo integruje informacje, stanowią one doświadczenia, będące podstawą procesu uczenia się. Prawidłowe funkcjonowanie dziecka, jego rozwój psychoruchowy jest zależne od rozwoju procesów integracji systemów zmysłowych: dotykowego, proprioceptywnego (dotyczącego czucia głębokiego, czyli czucia z mięśni i stawów), przedsionkowego (czyli zmysł równowagi), wzrokowego, słuchowego, węchu i smaku.
W przypadku gdy informacje pochodzące ze zmysłów napływają w sposób niewłaściwie zorganizowany, to funkcje układu nerwowego blokują się, co uwidacznia się w postaci problemów w życiu codziennym, a także w trudności z materiałem szkolnym, np. czytaniem, pisaniem, liczeniem.

Nie można podać ilości objawów, które powinny wzbudzić niepokój, ale jeden, do tego rzadko występujący symptom nie jest jeszcze powodem do obaw. Jeśli tych cech jest więcej (od kilu wzwyż) lub są one bardzo nasilone, często się powtarzają, są wyraźnie obserwowalne w zachowaniu dziecka – wtedy należy skonsultować się ze specjalistą.
Nie można podać ilości objawów, które powinny wzbudzić niepokój, ale jeden, do tego rzadko występujący symptom nie jest jeszcze powodem do obaw. Jeśli tych cech jest więcej (od kilu wzwyż) lub są one bardzo nasilone, często się powtarzają, są wyraźnie obserwowalne w zachowaniu dziecka – wtedy należy skonsultować się ze specjalistą. Praca kanałów sensorycznych może być uszkodzona na kilka sposobów:

1. Zaburzenia modulacji sensorycznej (odpowiada za rejestrację bodźców) Nadwrażliwość (kanały sensoryczne są zbyt otwarte, przez co do mózgu przedostaje się zbyt duża ilość bodźców). Podwrażliwość (drogi sensoryczne są niedostatecznie otwarte, przez co do mózgu przedostaje się za mało bodźców, co prowadzi do deprywacji sensorycznej, czyli niedoboru wrażeń zmysłowych).
   Poszukiwanie sensoryczne poszukiwanie wrażeń o dużej intensywności (głównie pochodzących z ruchu i propriorecepcji)
2. Zaburzenia dyskryminacji sensorycznej (odpowiada za różnicowanie bodźców)
3. Zaburzenia motoryczne o podłożu sensorycznym:
   Zaburzenia posturalne - trudnościami z właściwą stabilizacją ciała podczas spoczynku lub ruchu
   Dyspraksja– zaburzenie, które ogranicza zdolność do tworzenia pomysłów, planu działania i sprawnego wykonania zadania ruchowego.

Przyczyny występowania problemów sensorycznych:

1. Genetyczne predyspozycja;
2. Czynniki prenatalne, w tym:
   • substancje chemiczne, lekarstwa i toksyny,
   • palenie papierosów, picie alkoholu i zażywanie narkotyków przez matkę,
   • komplikacje ciążowe, którym nie można było zapobiec, takie jak wirusy, choroby przewlekłe, duży stres emocjonalny lub problemy z łożyskiem,
   • ciąże mnogie.
3. Poród przedwczesny lub niska masa urodzeniowa;
4. Szok okołoporodowy związany np. z nagłym cesarskim cięciem, brakiem tlenu bądź operacją tuż po porodzie;
5. Okoliczności pourodzeniowe, w tym:
   • zanieczyszczenie środowiska,
   • nadmierna stymulacja,
   • niedostateczna stymulacja,
   • długa hospitalizacja,
   • pobyt w sierocińcach.
6. Nieznane przyczyny.

Badania przeprowadzone w 2004 r. wykazały problemy z nieskutecznym przetwarzaniem sensorycznym u około 5 % badanych dzieci, u których nie stwierdzono żadnych innych problemów. Carol Stock Kranowitz terapeutka zajmująca się tym zagadnieniem wskazuje jednak większy odsetek osób dotkniętych tym zaburzeniem, około 10%.

Na zaburzenia integracji sensorycznej mają wpływ przetrwałe odruchy pierwotne. Odruchy te są niezbędne podczas porodu i w pierwszych miesiącach życia dziecka, pozwalają mu na nowe bodźce ze środowiska (tak inne od tych, które docierały do niego w brzuchu mamy). Odruchy powinny zaniknąć lub przejść pod kontrolę wyższych pięter mózgu. Najpierw pojawiają się reakcje odruchowe, następnie reakcje prostowania i równowagi. Reakcje prostowania dostarczają doświadczeń ruchowych ułożenia ciała przeciwko sile grawitacji.

W teorii integracji sensorycznej do najważniejszych reakcji odruchowych wpływających na prawidłowe funkcjonowanie dziecka, należą:

1. Toniczny odruch błędnikowy (TOB)
2. Symetryczny toniczny odruch szyjny (STOS)
3. Asymetryczny toniczny odruch szyjny (ATOS)
4. Odruch Moro.

Przetrwały odruch TOB dziecko w leżeniu na brzuchu nie jest w stanie podnieść jednocześnie głowy, brzucha, nóg. W pozycji na plecach dziecko nie potrafi jednocześnie unieść nóg i podnieść głowy. Utrzymywanie się tego odruchu może być powodem nieprawidłowej postawy garbienia się lub chodzenia na palcach.
Przetrwały odruch STOS utrudnia skoordynowanie pracy ręki i oczu, dziecko może też charakteryzować tak zwany małpi chód i składanie nóg w siadzie w literą W. Przetrwału odruch ATOS w późniejszym okresie zaburza reakcje równoważne, dziecko ma kłopoty z ruchami naprzemiennymi (w czasie chodzenia, skakania), z przekraczaniem linii środka ciała, z ustaleniem dominującej strony ciała. Słabo także rozwinięte są ruchy wodzenia wzrokiem (kłopoty czytaniem, pisaniem).
Przetrwały odruch Moro to przede wszystkim kłopoty z układem przedsionkowym, okoruchowym i percepcją wzrokową (dużą podatność na rozproszenia), problemy z odbieraniem wrażeń słuchowych, niechęć do zmian, małe zdolności przystosowawcze.

Lista niepokojących objawów trzech wiodących układów sensorycznych, będących bazą dla rozwoju umiejętności percepcyjno-motorycznych.

Zmysł przedsionkowy dostarcza informacji na temat położenia głowy w stosunku do powierzchni ziemi, ruchu naszego ciała w przestrzeni oraz równowagi. Wrażenia odbierane są w uchu wewnętrznym.

Objawy podwrażliwości układu przedsionkowego:

1. Nadmierna potrzeba ruchu obrotowego;
2. Obniżone napięcie mięśniowe w obrębie ciała i aparatu mowy;
3. Słabe utrzymywanie równowagi;
4. Nadmierne napięcie w kończynach;
5. Trudności przyjęcia prawidłowej pozycji ciała do wykonywania aktywności ruchowej;
6. Słaby odbiór i przetwarzanie bodźców wzrokowych i słuchowych.

Objawy nadwrażliwości o charakterze nadwrażliwości przedsionkowej:

1. Zaburzenia równowagi;
2. Zaburzenia kontroli postawy (brak umiejętności przyjęcia właściwej pozycji ciała do wykonania zadania ruchowego);
3. Słaba koordynacja pracy obu stron ciała;
4. Trudności z właściwym odbiorem i przetwarzaniem bodźców słuchowych i wzrokowych;
5. Lęk przed oderwaniem stóp od podłoża
6. Szuranie nogami
7. Choroba lokomocyjna
8. Obawy przed upadkiem lub wysokością
9. Niechęć do zabaw w pozycji głową w dół (przewrotów na drążku, do przodu, do tyłu);
10. Unikanie zabaw na huśtawkach, zjeżdżalniach, karuzelach i na trampolinie;
11. Niechęć do zeskakiwania, wspinania się i chodzenia po obrzeżach ( np. piaskownicy), krawężnikach, kłodach;
12. Problemy z oceną odległości;
13. Kurczowe trzymanie się poręczy podczas wchodzenia po schodach i schodzenia ze schodów.

Układ dotykowy

Objawy zaburzeń czucia powierzchniowego

Nadwrażliwość:

1. Postawa wycofująca, niechęć do fizycznego kontaktu z rówieśnikami (problem z ustawieniem się w pociągu między rówieśnikami);
2. Unikanie manipulacji w obrębie głowy, twarzy i jamy ustnej;
3. Nadruchliwość i zaburzenia koncentracji uwagi;
4. Nietolerancja do obcisłych ubrań
5. Niechęć do chłodnej pościeli, podmuchu wiatru na ciele (zwłaszcza po wyjściu z kąpieli), zdejmowania butów;
6. Niechęć do noszenia nowych ubrań;
7. Silna potrzeba bycia ubranym od stóp do głów
8. Skrajna niechęć do metek w ubraniach czy obcinania paznokci;
9. Nietolerancja niektórych powleczeń (kocyków, piżamy z materiałów szorstkich, sztywnych);
10. Unikanie dłuższego posługiwania się rękoma przy różnych czynnościach;
11. Nietolerancja konsystencji niektórych potraw, temperatury i smaku, trudności z gryzieniem i żuciem;
12. Unikanie szczotkowania zębów;
13. Unikanie lepienia, malowania palcami i zabaw w piasku;
14. Trzymanie przyborów do rysowania opuszkami palców;
15. Unikanie tłumu lub zbytniej bliskości ludzi koło siebie.

Niedowrażliwość (podwrażliwość):

1. Pocieranie, głaskanie, skubanie różnych części ciała;
2. Dotykanie różnych powierzchni, ocieranie się o ściany;
3. Pocieranie różnymi materiałami niedowrażliwych partii ciała;
4. Szukanie wrażeń cieplnych;
5. Chodzenie nago, tendencja do rozbierania się;
6. Chodzenie na bosaka, ściąganie obuwia;
7. Rozdrapywanie ran.

Objawy zaburzeń propriocepcji (czucia głębokiego)

Nadwrażliwość:

1. Niechęć do przytulania się i bycia dotykanym przez inne osoby;
2. Niechęć do podawania dłoni na powitanie;
3. Dużą reaktywność na zmiany ciśnienia atmosferycznego;
4. Złe samopoczucie w środkach lokomocji.

Podwrażliowść:

1. Nienaturalne wyginanie palców;
2. Machanie i potrząsanie rękami;
3. Brak reakcji bólowej na drobne urazy;
4. Mocne zaciskanie dłoni lub splatanie rąk;
5. Ssanie palców;
6. Wciskanie się w kąty za meble;
7. Siadanie na rękach, nogach;
8. Masturbacja;
9. Wkładanie różnych przedmiotów do ust;
10. Uderzanie ciałem o różne powierzchnie;
11. Hiperaktywność;
12. Wiotkość mięśniowa;
13. Chaotyczne ruchy kończyn;
14. Dążenie do mocnego uścisku;
15. Tendencja do gryzienia i szczypania siebie i innych;
16. Niszczenie zabawek i przedmiotów z powodu braku kontroli nad własnym dotykiem;
17. Słaba precyzja w ruchach rąk.

Bibliografia:

• Maria Kuleczka-Raszewska, Dorota Markowska Uczę się poprzez ruch. Program terapii dla dzieci autystycznych i z niepełnosprawnością sprzężoną, Wyd.1,Harmonia Universalis, 2012, ISBN 978-83-7744-026-1.
• Carol Stock KranowitzNie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensomotorycznego – diagnoza i postępowanie, Wyd.1, Wyd.1,Harmonia Universalis, 2012, ISBN 978-83-7744-015-5.
• Materiały z kursu II- go stopnia w zakresie teorii i terapii integracji sensorycznej. Opracowała Małgorzata Karga 2013r.

Opracowała: Monika Tarasiuk